یونی تحلیل: فرضیه های تحقیق در پروپوزال و پایان نامه کارشناسی ارشد بعد از اهداف تحقیق می آید و پژوهشگر پس از آن که مسئله پژوهش را برای خود روشن کرد، پاسخی را به عنوان فرضیه تحقیق بیان می کند.
فرضیه، پاسخی احتمالی و موقت به سوال پژوهشی است که در مراحل بعدی تحقیق، درستی یا نادرستی آن مورد ازمایش قرار می گیرد.
فرضیه رابطه دو یا چند متغیر است که به صورت جمله ای خبری بیان شده و نشانگر نتایج مورد انتظار است. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
فرضیه حدسی است زیرکانه و علمی که باید به کمک واقعیات ( داده ها) مورد بررسی قرار گرفته و سپس تایید یا رد گردد.
فرضیه ها به صورت جمله اخباری بیان می شوند و نشانگر نتایج مورد انتظار است مثلا این جمله که «بین مفهوم خود و پیشرفت تحصیلی رابطه مثبت وجود دارد» یک فرضیه است. به عبارتی قلب و اساس تحقیق ، فرضیات آن می باشند. گوئی تمام کارهائی که قبل از ارائه فرضیات انجام می شود ، نظیر بیان مسئله و ذکر اهداف تحقیق، همه به ارائۀ فرضیات مناسب ختم می گردند و تمام کارهایی که تا انتهای تحقیق انجام می گیرد در جهت تایید و یا رد همین فرضیات هستند و نهایتا تحقیق به این موضوع تمام می شود که بالاخره فرضیه ای تایید و یا رد می گردد و بر اساس نتایجی که از تایید و رد فرضیات حاصل می شود پیشنهادهایی ارائه می گردد.
نظریه و قوانین عمدتا مشتمل بر قضایای کلی و عمومی هستند و به مورد خاصی تعلق ندارند و می توانند مصادیق زیادی داشته باشند. در حالی که فرضیه حالت کلی ندارد و مختص مساله تحقیق است که از قضایای کلی ناشی می شود ولی در یک قلمرو خاص شکل میگیرد .
گاهی اوقات از یک فرمول برای بیان فرضیه استفاده می شود، بدین شکل که:” اگر چنین و چنان رخ دهد چنین و چنان خواهد شد”
فرضیه باید قدرت تبیین حقایق را داشته باشد.
فرضیه باید بتواند پاسخ مساله تحقیق را بدهد
فرضیه باید قابلیت حذف حقایق نامرتبط با مساله تحقیق را داشته باشد
فرضیه باید شفاف ،ساده،و قابل فهم باشد.
فرضیه باید قابلیت آزمون را داشته باشد.
فرضیه نباید با حقایق و قوانین مسلم و اصول علمی تایید شده مغایرت داشته باشد.
فرضیه نباید از واژه ها و مفاهیم ارزشی استفاده کند.
فرضیه باید به مطالعه و پژوهش جهت بدهد.
باید به صورت جمله خبری باشد.
فرضیه ها باید مختص مساله تحقیق باشند
باید بین فرضیه ها و سوالهای ویژه تناظر صوری و محتوایی وجود داشته باشد. منظور از تناظر صوری این است که به تعداد سوالهای فرعی، فرضیه تدوین شود. همچنین هر فرضیه در مقابل سوال مربوط به آن قرار گیرد و در واقع هر فرضیه در پاسخ به یکی از سوالات تنظیم شود.
۱ – باید رابطه بین دو یا چند متغیر را پیش بینی کند.
۲ – باید روشن و بدون ابهام و به صورت یک جمله خبری بیان شود.
۳ – باید دارای استنتاج های ضمنی روشنی برای آزمون روابط بین متغیرها باشد.
۴ – باید آزمون پذیر باشد ، یعنی بتوان آن را بر پایه داده های گردآوری شده آزمود.
بعضی متغیرها یا رابطه ها در فرضیه ها هستند که شناخته شده اند اما برای تکمیل و نظام بخشیدن به توجیه ، موارد دیگری نیز وجود دارد که باید اختراع یا کشف شوند.
فرضیه ها می توانند از طریق ربط منطقی حقایق شناخته شده به حدس های هوشمندانه در مورد متغیرها یا رابطه های ناشناخته ، دانش ما را توسعه بخشند.
همچنین باید توجه داشت ذکر کلماتی نظیر « احتمالاً » در فرضیه لزومی ندارد .بعضی از پژوهشگران فکر می کنند چون فرضیه مبین حدس آنان می باشد، لذا ذکر چنین کلماتی در فرضیه ضرورت دارد.
بنابراین فرضیه بیانگر حدس های محقق می باشد، در واقع بیان شده است که هر کدام از فرضیات حالت حدس و گمان دارند ، لذا دیگر لزومی ندارد که در هر فرضیه واژههایی همانند « احتمالا» تکرار شود.
در این جا پژوهشگر به دنبال بررسی و مقایسه تفاوت اثر دو یا چند متغیر بر یک یا چند متغیر دیگر است.
مثال : « میزان فشار روانی بر پرستاران بخش های داخلی و جراحی تفاوت ندارد .» چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
و یا : « میانگین نمرات دانشجویانی که با روش « الف » آموزش داده می شوند از میانگین نمرات دانشجویانی که با روش « ب» آموزش می بیند بیشتر است ».
در این حالت محقق قصد دارد که صرفاً درجه و جهت همبستگی متغیرهای مورد مطالعه را کشف کند و نه رابطه علت و معلولی آنها را . مثال : « میزان آگاهی بیماران قبل از عمل جراحی با میزان اضطراب آنان ارتباط دارد. » هر چه مقدار آزمودنی ها ( حجم نمونه ) بیشتر باشد مقدار ضریب همبستگی کمتری برای معنی دار بودن همبستگی لازم است.
پزوهشگر در پی کشف و تعیین رابطه علت و معلولی دو یا چند متغیر است.
مثال : « هوش دانشجویان رشته علوم اجتماعی علت پیشرفت آنان است .» در این گونه تحقیقات که محقق در پی کشف رابطه علت و معلول است باید کلیه متغیرهای دیگر که بر متغیر وابسته تاثیر می گذارد ، تحت کنترل دقیق پژوهشگر قرار گیرد.
1. فرضیه گاهی فقط به صورت «بود»( تفاوت، رابطه و یا اثر ) عنوان می گردد بدین معنی که محقق مثلا بیان می کند که ارتباط تفاوت ، و یا اثر وجود دارد ولی چگونگی ارتباط ، تفاوت و یا اثر را بیان نمی نماید. به این نوع فرضیه ، ” فرضیه فاقد جهت ” می گویند که در این حالت آزمون آماری محقق دوطرفه یا دوسویه است.
مثال : « میزان آگاهی بیماران قبل از عمل جراحی با میزان اضطراب آنان ارتباط دارد».
2. محقق می تواند فرضیه تحقیق را به صورت جهت دار تنظیم و بیان کند . بدین معنی که در بیان فرض تحقیق چگونگی « بود » )تفاوت یا رابطه ) را ملحوظ دارد.
برای مثال در فرضیه تحقیق مطرح می کند که این « بود » ( تفاوت یا رابطه ) کوچکتر است یا بزرگتر ، معکوس است یا مستقیم. در این حالت آزمون آماری محقق یک طرفه یا یک سویه است.
مثال : « میزان آگاهی بیماران قبل از عمل جراحی با میزان اضطراب آنان ارتباط معکوس ( یا مستقیم) ، دارد.» یک پژوهش می تواند بیش از یک فرضیه داشته باشد.
فرضيه؛ كجا لازم است؟
آيا فرضيه (پاسخي ارتجالي كه محقق آگاه و مجرب در پاسخ به پرسش تحقيق ارائه مي‌كند) براي همۀ تحقيقات لازم است؟ اين پرسشي است كه پاسخ به آن براي آشنايي با ويژگي‌ها و عناصر «تحقيق علمي» ضرور است. روش‌شناسان تحقيق در مواضع مختلف و در جاي‌جاي مباحث خود اشارات و تصريحاتي دارند كه نشان مي‌دهد فرضيه براي همة انواع تحقيق نيست، و اساساً ارائة آن در بعضي موارد امكان ندارد. نوشتة حاضر مي‌كوشد با اتكا به منابع دست اول در «روش تحقيق» مستنداتي براي نكتة مزبور جمع‌آوري كند و تفاوت بين انواع مختلف تحقيق را نشان دهد. محققان تحقيقات توصيفي و اكتشافي را متفاوت با تحقيقات تبييني مي‌دانند و تنها در تحقيقات تبييني پاي فرضيه را باز مي‌كنند. آنان معتقدند كه در تحقيقات توصيفي نيازي به فرضيه نداريم؛ چنانكه در تحقيقات اكتشافي فرضيه‌پردازي ممكن نيست.
سال سوم، شماره دوم، پاييز و زمستان 1390، صفحه 5 ـ 14
Pazhuhesh, Vol.3. No.2, Fall & Winter 2011-12
سيدمحمدصادق موسوي‌نسب*
روش‌شناسان بر چند مؤلفه در تعريف فرضيه تأكيد مي‌ورزند. نخستين چيزي كه در تعريف فرضيه به‌چشم مي‌خورد، تبييني است ارتجالي كه شخص محقق دربارة نوع روابط بين دو متغير ابراز مي‌كند. در اينجا چند مورد از تعاريف يادشده را بيان مي‌كنيم:
1. «فرضيه حدسي است عالمانه دربارة ارتباط ميان دو متغير يا بيشتر»؛1
2. «فرضيه بيان فرضي رابطة بين دو يا چند متغير است. فرضيه‌ها هميشه به صورت جملة خبري هستند و متغيرها را به صورت كلي يا اختصاصي به متغيرهاي ديگر مربوط مي‌سازند»؛2
3. «فرضيه پاسخي غيرقطعي به مسئلة پژوهشي است كه بيان‌كنندة شكلي از رابطة بين متغيرهاي مستقل و وابسته است»؛3
4. «فرضيه مي‌تواند به‌منزلة رابطه‌اي فرضي بين دو يا چند متغير تعريف شود كه در قالب عبارات قابل آزمون مطرح شده‌اند»؛4
5. «فرضيه يك بيان مبتني بر حدس يا پيشنهاد موقتي دربارة روابط بين دو متغير است. پژوهشگر پس از بررسي پيشينة پژوهشي، دربارة روابط بين متغيرها يا سازه‌هاي مشخص حدس مي‌زند»؛5
6. «فرضيه بيان سادة انتظارات محقق نسبت به رابطة بين متغيرهاي موجود در مسئله است…».6
نكته‌اي كه از همين چند جمله آشكار مي‌شود آن است كه هرگاه محقق درصدد حل مسئله‌اي از نوع رابطه ميان دو يا چند متغير است، فرضيه به‌كار مي‌آيد؛ اما در مواردي كه كاري به رابطة ميان متغيرها نداريم، بلكه تنها براي كشف وضعيت يك متغير جست‌وجو و كاوش مي‌كنيم، فرضيه ضرور نيست. براي مثال، اگر محققي بخواهد جمعيتي را سرشماري كند، نيازي به ارائة فرضيه نيست. كافي است پرسش را طرح كند و براي پاسخ آن وارد صحنة عمل شود.
در اين مورد فرقي بين تحقيقات تجربي و نظري نيست. در تحقيقات نظري، و به قولي كتابخانه‌اي نيز مي‌توان سراغ فرضيه را گرفت؛ با شرطي كه ذكرش رفت. اگر بناست علت شكست مسلمين در جنگ احد را كشف كنيم، بي‌ترديد بدون فرضيه نيستيم؛ يا اگر مفسري بخواهد ديدگاه قرآن در باب علل و عوامل شكست و انحطاط جوامع را ارزيابي كند حتماً فرضيه دارد؛ اما هرگاه مفسري بخواهد ارزش و جايگاه معنوي پيامبران از نگاه قرآن را مطالعه كند يا مراد خداوند از يك واژه (مثلاً صعيد) را به دست آورد، نمي‌توان و نبايد انتظار فرضيه را داشت. همچنين اگر مورخ بخواهد در باب نام‌ها و ويژگي‌هاي افراد در تاريخ پژوهش كند و هر وقت مايل باشد ديدگاهي ويژه را در تاريخ رصد كند، نيازي به فرضيه ندارد. در چنين مواردي به طرح پرسش و سپس پيگيري پاسخ آن بسنده مي‌شود. اين بدان جهت است كه در چنين مواردي مسير واحد مشخصي براي پاسخ دادن به مسئله هست و پيگيري آن در يك مسير واحد كافي است. به عبارت ديگر ضرورت فرضيه و عدم آن در تحقيقات به نوع مسئله بستگي دارد، نه به روش تحقيق.
افزون بر تعاريف كه با صراحت تمام موارد نياز به فرضيه را معين مي‌سازند، شواهد موجود نيز حكايت از آن دارند كه فرضيه از مسائل مربوط به روابط بين پديده‌ها فراتر نمي‌رود. در اينجا به بيان چند مورد از شواهد مي‌پردازيم:
1. در ويژگي‌هاي فرضيه گفته‌اند بايد اختصاصي يا ويژه باشد. توضيح اينكه فرضيه نمي‌تواند به كليت برگزار شود و مثلاً بگوييم X با Y رابطه دارد؛ بلكه بايد بيان شود كه اين رابطه مثبت يا منفي است و اينكه اين رابطه در چه شرايط ويژه‌اي مشاهده مي‌شود.7 بنيان فرضيه در بيان رابطه ميان دو متغير است و آنچه فرضيه را فرضيه مي‌كند نوع رابطه است؛ اما اينكه فرضيه‌اي از اساس به رابطه نپردازد، با فرض و تعريفي كه از فرضيه ارائه مي‌كنند سازگار نيست؛
2. مثال‌هايي كه براي فرضيه مي‌آورند نيز ادعاي مزبور را تأييد مي‌كند. فرانكفورد در كتاب خود مسئله را چنين تعريف كرده كه مسائل عبارت‌اند از پرسش‌هايي دربارۀ روابط بين متغيرها8 و فرضيه پاسخ غيرقطعي به چنين مسائلي است. با اين تعريف پيداست مواردي از مسئله كه از روابط بين متغيرها سخن و پرسش ندارند فرضيه‌بردار نيستند. روش‌شناسان چنين مثال زده‌اند:
علت تورم چيست؟
آيا هماهنگي عناصر مختلف مدرسه سبب ارتقاي اهداف تحصيلي مي‌شود؟
عوامل تعيين‌كنندۀ شهرنشيني چيست؟
شايسته است چند نمونه از فرضيات را كه دو تن از جامعه‌شناسان (گيبز و مارتين) دربارة علل شهرنشيني ايراد كرده‌اند، بيان كنيم:
اندازه و شدت شهرنشيني در جامعه به‌طور مستقيم با توزيع مواد مصرفي فرق مي‌كند؛
اندازه و شدت شهرنشيني در جامعه به‌طور مستقيم با تقسيم كار فرق مي‌كند؛
اندازه و شدت شهرنشيني در جامعه به‌طور مستقيم با توسعة دانش فني فرق مي‌كند؛ چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم9
3. بعضي نويسندگان ويژگي‌هايي را براي يك فرضية خوب شمرده‌اند كه دقت در مفاد آنها نيز براي اثبات مدعاي اين مقاله (و به عبارتي، فرضية ما) سودمند است. دانالد آري در كتاب خود چهار ويژگي را برمي‌شمارد. شرط اول و دوم عبارت‌اند از «برخورداري از قدرت تبيين» و «بيان رابطة بين متغيرها».10 چنانكه مشاهده مي‌شود در اين دو مورد بر شرط رابطه و اينكه فرضيه منحصراً در موقعيت‌هاي رابطة ميان دو متغير مطرح مي‌شود، تصريح شده است. همچنين كرلينجر در اين زمينه دو ملاك براي فرضيه خوب برشمرده است: الف) بيان‌هايي دربارة روابط بين متغيرها باشد؛ ب) به‌گونه‌اي روشن به آزمون‌پذيري روابط بيان‌شده دلالت داشته باشد. بنابراين فرضيه دربردارندة دو يا چند متغير است كه يا بالفعل مي‌توان آنها را اندازه‌گيري كرد و يا قابليت اندازه‌گيري دارند و چگونگي رابطه متغيرها را مشخص مي‌كنند؛11
4. بيان فرضيه از سه حالت بيرون نيست: الف) مطالعة اثر متغيرها بر يكديگر؛ ب) مطالعة رابطة بين متغيرها؛ ج) مطالعة تفاوت بين متغيرها؛12 اما حالتي كه در آن تنها توصيف صورت بگيرد نداريم.
يكي از مزاياي فرضيه اين است كه به محقق مي‌گويد چه كار بايد انجام دهد.13 دانالد آري در توجيه اينكه چرا فرضيه بايد پيش از گردآوري داده‌ها ساخته شود دو دليل بيان كرده است. وي در دليل دوم مي‌گويد:
فرضيه به گردآوري داده‌ها جهت مي‌دهد. فرضيه به ما مي‌گويد چه شيوه‌اي را در پيش بگيريم و چه داده‌هايي را گردآوري كنيم. بنابراين مي‌تواند به مقدار زيادي از اتلاف وقت و تلاش محقق جلوگيري كند.14
به عبارت ديگر فرضيه به مثابه يك دستورالعمل اجرايي محقق را از دوراهي و حيرت به‌درآورده، به او مي‌گويد هم‌اكنون تحقيق را از كدام مسير ادامه دهد. فرضيه با چنين حيثيتي، از آن جهت لازم است كه وقتي محقق به دنبال علت يك پديده يا رويداد است، هم‌زمان دو يا چند احتمال در كار است و هريك از اين احتمالات اقتضاي ويژة خود را دارند و اطلاعاتي معين را مي‌طلبند. آنچه به محقق كمك مي‌كند تا در مسيري مشخص حركت، و اطلاعاتي منسجم را دست‌وپا كند فرضيه است. مسئله را با مثالي ساده توضيح مي‌دهيم.
فرض كنيم چراغ مطالعه روشن نمي‌شود. چه چيزي عامل آن است؟ لامپ سوخته است؟ كليد خراب است؟ كنتور منزل خراب است؟ برق محل رفته است؟ اين حدس‌ها را مي‌توان با تعويض لامپ، كليد، بررسي كنتور و برق شهر آزمود؛ اما آيا محقق همة اين فروض را هم‌زمان مي‌سنجد؟ مسلماً نه؛ بلكه از آغاز احتمالي را مي‌آزمايد كه احتمال بيشتري دارد. اصطلاحاً به همين مورد كه محقق بيشتر احتمالش را مي‌دهد، «فرضيه» گفته مي‌شود. اگر فرضيه با شواهد تأييد شد، به‌منزلة پاسخ مسئله اعلام مي‌شود؛ وگرنه محقق به سراغ احتمال دوم مي‌رود؛ يعني فرضية دوم مطرح مي‌شود و همين‌طور….
همان‌گونه كه مشاهده مي‌شود مهم‌ترين كاركرد فرضيه، نجات دادن محقق از حيرت و سرگرداني در تحقيق و تعيين مسير مشخص از ميان چند گزينه است.15 مسير و داده‌هاي تحقيق در صورتي گمراه‌كننده و نيازمند گزينش مسيرند كه يك حالت دوراهي احساس شود و براي برگزيدن مسير نيازمند راهنما باشيم. در چنين مواردي فرضيه نقش راهنما را دارد؛ اما در جايي كه تحقيق مسيري واحد و مشخص دارد و از دوراهي بر سر راه محقق خبري نيست، نيازي به راهنما و فرضيه نداريم. دانالد آري در صفحه 603 و 604 كتاب خود به همين امر اشاره مي‌كند و مي‌گويد در تحقيقات پيمايشي، مسئله به صورت پرسش طرح مي‌شود. مثال وي اين مسئله است: «چه درصدي از معلمان در ايالت آيووا در استخدام رسمي هستند؟». همچنين وي فرضية تحقيق را در چارچوب لازم نگاه مي‌دارد و از گستردگي بيش‌ازحد آن جلوگيري مي‌كند. محققان از نحوة بيان فرضيه است كه حدس مي‌زنند روش تحقيق سودمند، نمونة مورد استفاده و حتي نوع آزمون آماري مفيد براي تحقيق چيست. براي نمونه، اگر چنين فرضيه‌اي داشته باشيم: «در كلاس اول، پيشرفت تحصيلي كودكان داراي محروميت فرهنگي كه آموزش پيش‌دبستاني را گذرانده‌اند، نسبت به كودكاني كه محروميت فرهنگي دارند، اما آموزش پيش‌دبستاني را نديده‌اند، بيشتر است»، بايد از روش تحقيق علي ـ مقايسه‌اي استفاده، و اطلاعات آماري را با استفاده از روش‌هاي معنادار آماري، همانند آزمون t و تحليل واريانس تجزيه و تحليل كنيم. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
روش‌شناسان مي‌گويند محقق فرضيه را با استفاده از تجربيات شخصي خود و يا با اتكا بر نظريات موجود صادر مي‌كند: «فرضيه‌ها در نشست‌هاي بي‌هدف دانشجويان، گفت‌و‌گوها، بحث‌هاي ميان دانشجويان و از مشاهده‌ها و تأمل‌هاي تصادفي و اتفاقي دربارة زندگي و البته از نظريه ناشي مي‌شود».16 پژوهشگران با بررسي نوشته‌ها و پيشينه‌هاي پژوهشي و با توجه به كارهايي كه در مطالعات پيشين صورت گرفته، حدس مي‌زنند و مسئله را حل مي‌كنند.17 چنين است كه فرضيه پاسخي است متكي بر مطالعاتي كه تاكنون انجام شده‌اند. هرچه محقق در برقراري ارتباط مزبور موفق‌تر باشد، فرضيه‌اي كه مي‌دهد دقيق‌تر است. فرضيه‌نمايي كه بي‌حساب و بدون سابقة علمي بر زبان آيد، اساساً فرضيه نيست تا بدان اعتنايي شود و به دنبالش تحقيقي راه بيفتد. بهتر آن است كه چنين بياناتي را تيري در تاريكي بناميم.
بنابراين در تحقيقات اكتشافي نيز ارائة فرضيه ممكن نيست؛ چراكه اين پژوهش‌ها پيشينه‌اي ندارند تا با اتكا به آن پاسخي به مسئله بدهيم. دانالد آري در بخش «فرضية» كتاب خود تصريح مي‌كند كه تحقيقات اكتشافي نيازي به فرضيه ندارند:
اگرچه صاحب‌نظران استفاده از فرضيه را توصيه مي‌كنند و همان‌طور كه خواهيم ديد فرضيه در خدمت مقاصد متعدد و مهمي است، اما وجود آن در همة مطالعات تحقيقي كاملاً ضروري نيست. فرضيات در فرايند تحقيق يك ابزار هستند، اما به‌خودي‌خود هدف نيستند. بررسي‌ها اغلب در حيطه‌اي صورت مي‌گيرند كه مجموعة كوچكي از اطلاعات پس‌زمينه‌اي در آن مورد وجود داشته باشد. اگر محقق نسبت به حوزة مسئلة مورد نظر يا متغيرهاي اصلي كه در يك پديده مؤثر هستند، يا محيطي كه متغيرها در آن بروز مي‌كنند بينشي نداشته باشد، آن وقت است كه تبيين يك فرضية بامعنا براي او بسيار دشوار خواهد بود. براي مثال، پيمايش‌هايي كه سعي در توضيح ويژگي‌هاي پديده‌اي خاص دارند، يا در پي تعيين نگرش‌ها و عقايد گروه‌ها هستند، اغلب كار تحقيق را بدون فرضيه دنبال مي‌كنند. در اين مرحله، داده‌هاي تجربي كه بر طبق آن فرضياتي را بتوان بيان كرد هنوز در دسترس محقق نيست. در چنين بررسي‌هايي بيان مسئلة تحقيق كافي است. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم18
نتيجه‌گيري
تعاريف مختلف كه روش‌شناسان تحقيق از فرضيه ارائه كرده‌اند و كاربردهاي متفاوت كه براي فرضيه در نظر دارند نشان مي‌دهد كه ارائه فرضيه براي همة تحقيقات ضرورت ندارد. چنانكه در بعضي موارد ممكن نيست و شناخت انواع تحقيقات و مواردي كه بيان فرضيه در آنها لازم است امر تحقيق را به كمال و عاري از عيب مي‌كند.
پس از آنكه پرسش‌هاي تحقيق مشخص شدند، در صورتي به تدوين فرضيه مي‌پردازيم كه از وجود دو شرط در تحقيق مطمئن شويم: اول اينكه تحقيق اكتشافي نبوده، از پيشينه‌اي برخوردار است و دوم آنكه پرسش تحقيق دربارة رابطة (به‌ويژه رابطة علي ـ معلولي) دو يا چند متغير است. هرجا اين دو شرط محقق نباشند، به طرح پرسش‌هاي تحقيق بسنده مي‌شود. اين دو شرط از توجه به تعريف، فلسفة وجودي و كاربرد فرضيه ناشي مي‌شوند.19
پي‌نوشت‌ها:
1. فرديك نيكلز کرلينجر، مباني پژوهش در علوم رفتاري، ترجمة حسن پاشاشريفي و جعفر نجفي زند، ج1، ص99.
2. همان، ص44.
3. چاوا فرانکفورد و ديويد نچمياس، روش‌هاي پژوهش در علوم اجتماعي، ترجمة فاضل لاريجاني و رضا فاضلي، ص92.
4. حسن دانايي‌فرد و همكاران، روش‌شناسي پژوهش کمي در مديريت، ص146.
5. حيدرعلي هومن، شناخت روش علمي در علوم رفتاري، ص25.
6. دانالد آري و همکاران، روش تحقيق در تعليم و تربيت، ترجمة وازگن سرکيسيان و همکاران، ص124.
7. چاوا فرانکفورد و ديويد نچمياس، همان، ص 94.
8. همان، ص 95. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
9. همان، ص96.
10. دانالد آري و همکاران، همان، ص132.
11. همان.
12. رمضان حسن‌زاده، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، ص59.
13. همان، 47.
14. دانالد آري و همکاران، همان، ص125.
15. براي اطلاع از کارکردهاي بيشتر ر.ك: سيدحسين شرف‌الدين و محمود رجبي، «مروري بر ويژگي‌هاي فرضيه و نقش آن در مطالعات تجربي»، معرفت فلسفي، ش26، ص171ـ173.
16. دين جان چمپيون، روش تحقيق در عدالت کيفري و جرم‌شناسي، ج2، ص704.
17. حيدرعلي هومن، همان، ص25.
18. دانالد آري و همکاران، همان، ص 125؛ براي اطلاعات بيشتر ر.ك: همان، ص 127ـ132.
19. در بعضي منابع از فرضيه‌هاي يک‌متغيري نيز سخن به ميان آمده است. چمپيون مي‌گويد: فرضيه‌هاي تک‌متغيري يا فرضيه‌هاي برآورد نقطه‌اي به ارزش‌هاي جمعيتي مانند ميانگين سني جامعه اشاره دارد. براي مثال، اين فرضيه که «ميانگين سني جمعيت زندان‌ها در حال افزايش است» يک فرضية تک‌متغيري است. در نگاه اول در اين فرضيه خبري از دو متغير و رابطة ميان آنها نيست. اما با دقت در مفاد و متغيرهاي درگير در اين فرضيه به‌خوبي معلوم مي‌شود که علاوه بر ميانگين فعلي جامعه، ميانگين سابق نيز در مد نظر محقق است. وي بين اين دو مقدار به مقايسه پرداخته است (دين جان چمپيون، همان، ص708).
منابع
آري، دانالد و همكاران، روش تحقيق در تعليم و تربيت، ترجمة وازگن سركيسيان و همكاران، تهران، سروش، 1380.
چمپيون، دين جان، روش تحقيق در عدالت كيفري و جرم‌شناسي، ترجمة علي شايان، تهران، دادگستر، 1387.
حسن‌زاده، رمضان، روش‌هاي تحقيق در علوم رفتاري، چ5، تهران، ساوالان، 1386. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
دانايي فرد، حسن و همكاران، روش‌شناسي پژوهش كمي در مديريت، تهران، صفار، 1383.
شرف‌الدين، سيدحسين و محمود رجبي، «مروري بر ويژگي‌هاي فرضيه و نقش آن در مطالعات تجربي»، معرفت فلسفي، ش26، زمستان1388، ص 151- 184.
فرانكفورد، چاوا و ديويد نچمياس، روش‌هاي پژوهش در علوم اجتماعي، ترجمة فاضل لاريجاني و رضا فاضلي، تهران، سروش، 1381.
كرلينجر، فرديك نيكلز، مباني پژوهش در علوم رفتاري (دو جلدي)، ترجمة دكتر حسن پاشاشريفي و دكتر جعفر نجفي زند، تهران، آواي نور، 1374.
هومن، حيدرعلي، شناخت روش علمي در علوم رفتاري، چ5، تهران، پارسا، 1383.
آيا فرضيه (پاسخي ارتجالي كه محقق آگاه و مجرب در پاسخ به پرسش تحقيق ارائه مي‌كند) براي همۀ تحقيقات لازم است؟ اين پرسشي است كه پاسخ به آن براي آشنايي با ويژگي‌ها و عناصر «تحقيق علمي» ضرور است. روش‌شناسان تحقيق در مواضع مختلف و در جاي‌جاي مباحث خود اشارات و تصريحاتي دارند كه نشان مي‌دهد فرضيه براي همة انواع تحقيق نيست، و اساساً ارائة آن در بعضي موارد امكان ندارد. نوشتة حاضر مي‌كوشد با اتكا به منابع دست اول در «روش تحقيق» مستنداتي براي نكتة مزبور جمع‌آوري كند و تفاوت بين انواع مختلف تحقيق را نشان دهد. محققان تحقيقات توصيفي و اكتشافي را متفاوت با تحقيقات تبييني مي‌دانند و تنها در تحقيقات تبييني پاي فرضيه را باز مي‌كنند. آنان معتقدند كه در تحقيقات توصيفي نيازي به فرضيه نداريم؛ چنانكه در تحقيقات اكتشافي فرضيه‌پردازي ممكن نيست.
فرضيه به گردآوري داده‌ها جهت مي‌دهد. فرضيه به ما مي‌گويد چه شيوه‌اي را در پيش بگيريم و چه داده‌هايي را گردآوري كنيم. بنابراين مي‌تواند به مقدار زيادي از اتلاف وقت و تلاش محقق جلوگيري كند.14
به عبارت ديگر فرضيه به مثابه يك دستورالعمل اجرايي محقق را از دوراهي و حيرت به‌درآورده، به او مي‌گويد هم‌اكنون تحقيق را از كدام مسير ادامه دهد. فرضيه با چنين حيثيتي، از آن جهت لازم است كه وقتي محقق به دنبال علت يك پديده يا رويداد است، هم‌زمان دو يا چند احتمال در كار است و هريك از اين احتمالات اقتضاي ويژة خود را دارند و اطلاعاتي معين را مي‌طلبند. آنچه به محقق كمك مي‌كند تا در مسيري مشخص حركت، و اطلاعاتي منسجم را دست‌وپا كند فرضيه است. مسئله را با مثالي ساده توضيح مي‌دهيم.
فرض كنيم چراغ مطالعه روشن نمي‌شود. چه چيزي عامل آن است؟ لامپ سوخته است؟ كليد خراب است؟ كنتور منزل خراب است؟ برق محل رفته است؟ اين حدس‌ها را مي‌توان با تعويض لامپ، كليد، بررسي كنتور و برق شهر آزمود؛ اما آيا محقق همة اين فروض را هم‌زمان مي‌سنجد؟ مسلماً نه؛ بلكه از آغاز احتمالي را مي‌آزمايد كه احتمال بيشتري دارد. اصطلاحاً به همين مورد كه محقق بيشتر احتمالش را مي‌دهد، «فرضيه» گفته مي‌شود. اگر فرضيه با شواهد تأييد شد، به‌منزلة پاسخ مسئله اعلام مي‌شود؛ وگرنه محقق به سراغ احتمال دوم مي‌رود؛ يعني فرضية دوم مطرح مي‌شود و همين‌طور….
همان‌گونه كه مشاهده مي‌شود مهم‌ترين كاركرد فرضيه، نجات دادن محقق از حيرت و سرگرداني در تحقيق و تعيين مسير مشخص از ميان چند گزينه است.15 مسير و داده‌هاي تحقيق در صورتي گمراه‌كننده و نيازمند گزينش مسيرند كه يك حالت دوراهي احساس شود و براي برگزيدن مسير نيازمند راهنما باشيم. در چنين مواردي فرضيه نقش راهنما را دارد؛ اما در جايي كه تحقيق مسيري واحد و مشخص دارد و از دوراهي بر سر راه محقق خبري نيست، نيازي به راهنما و فرضيه نداريم. دانالد آري در صفحه 603 و 604 كتاب خود به همين امر اشاره مي‌كند و مي‌گويد در تحقيقات پيمايشي، مسئله به صورت پرسش طرح مي‌شود. مثال وي اين مسئله است: «چه درصدي از معلمان در ايالت آيووا در استخدام رسمي هستند؟». همچنين وي فرضية تحقيق را در چارچوب لازم نگاه مي‌دارد و از گستردگي بيش‌ازحد آن جلوگيري مي‌كند. محققان از نحوة بيان فرضيه است كه حدس مي‌زنند روش تحقيق سودمند، نمونة مورد استفاده و حتي نوع آزمون آماري مفيد براي تحقيق چيست. براي نمونه، اگر چنين فرضيه‌اي داشته باشيم: «در كلاس اول، پيشرفت تحصيلي كودكان داراي محروميت فرهنگي كه آموزش پيش‌دبستاني را گذرانده‌اند، نسبت به كودكاني كه محروميت فرهنگي دارند، اما آموزش پيش‌دبستاني را نديده‌اند، بيشتر است»، بايد از روش تحقيق علي ـ مقايسه‌اي استفاده، و اطلاعات آماري را با استفاده از روش‌هاي معنادار آماري، همانند آزمون t و تحليل واريانس تجزيه و تحليل كنيم.
روش ساختن مدل تحلیلی فرضیه ای- استقرائی و قیاسی
روش ساختن مدل تحلیلی
برای ساختن مدل تحلیلی نخست باید سئوال تحقیقی اصلی مطرح کنیم و سپس با در نظر داشتن آن فرضیه هایی را بدست آوریم. اگر مطالب خوانده شده، مصاحبه ها و مشاهدات اکتشافی به طور صحیح صورت گرفته باشد، در این حال با بررسی آن ها به اطلاعات جدید، روابط بین آن ها و مولفه هایی دست خواهیم یافت که از اجزاء آن ها پدیده های جدیدی استخراج خواهد شد. در واقع مدل تحلیلی در حین مراحل مطالعات شکل می گیرد.
برای ساختن مدل تحلیلی نهایتا محقق می‌تواند به دو طریق متفاوت عمل کند که میان این دو روش تمایز صریحی وجود ندارد:
روش اول: روش فرضیه ای- استقرایی بدون ساختار:
در این روش محقق کار خود را با گردآوری فرضیه‌ها (اجزاء) آغاز می‌کند و در وهله بعدی به مفاهیم کلی می‌پردازد. در اینجا همچنین ساختن مدل تحقیق تحلیلی، با مشاهده شروع می‌شود. شاخص ما ماهیت تجربی دارد. بر مبنای این شاخص می‌توانیم مفاهیم و فرضیه‌های تازه‌ای را تدوین کنیم و بر مبنای آنها مدل تحقیق را بسازیم و در نهایت آن را با داده‌های واقعی آزمایش می‌کنیم.
پول الکترونیکی جانشین پول بانک مرکزی[01](کاغذی: اسکناس ) چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
از پول به عنوان کالای مرجع و وسیله ی انجام مبادلات نام برده اند. پول مانند هر نوع کالای دیگری دارای هزینه های فردی و اجتماعی است. هزینه هایی از قبیل چاپ و نشر، بازیافت و تغییرات واحد پول، هزینه حمل و نقل پول، زمان صرف شده برای شمارش آن، هزینه نگهداری و غیره جزو هزینه های جدایی ناپذیر پول است. حال باید دید با گسترش اینترنت در سراسر دنیا به عنوان یک وسیله ارتباطی و مبادلاتی و دسترسی آسان و سریع به آن بصورت جهان شمول که به تبع آن بانکداری الکترونیک مطرح و به سرعت گسترش یافته است می توان ابزار جدیدی را معرفی کرد که تمام وظایف پول کاغذی را انجام دهد.
پول الکترونیکی پدیده نوینی است که از چندی پیش مطرح و مزیت تمامی موارد مذکور را داراست. حال اینکه آیا این ابزار جدید یعنی پول الکترونیکی (دیجیتال) جانشین پول بانک مرکزی خواهد شد و یا نه پرسشی است که می خواهیم به بررسی آن بپردازیم. نخست اینکه پول الکترونیکی خود نوعی ابزار مالی الکترونیکی است. دوم، پول الکترونیکی تمامی وظایف پول کاغذی را می تواند به عهده بگیرد. بنابراین می توان گفت که این نوع پول جدید می تواند جانشین بسیار نزدیکی برای آنچه که ما از آن به عنوان پول یاد می کنیم در آینده نه چندان دور باشد.
با بهره گیری از پول الکترونیکی تا حد قابل توجهی از هزینه های حواله های بین المللی کاسته می شود. پول الکترونیکی بر خلاف پول کاغذی که مستلزم حضور فرد در محل است احتیاجی به حضور فیزیکی اشخاص ندارد چرا که در آن بواسطه وجود شبکه های رایانه ای نقل و انتقالات پول صورت می گیرد. پول دیگر جنبه قانونی و رایج بودن خود را از دست می دهد از مرز ملیت ها فراتر می رود که این امر باعث افزایش کارایی مبادلات می شود. در نهایت هزینه های نقل و انتقال پول بسیار کاهش می یابد و حتی هزینه های حوالجات فرامرزی در حدود هزینه های نقل و انتقالات داخلی می شود. زمان که نقش بسزایی را در زندگی های روزمره ایفا می کند اهمیت پیدا می کند. به دلیل نرم افزای بودن و بکارگیری رایانه ها کنترل و نظارت بانک مرکزی آسان می شود. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
تجربه نشان داده است که توجه به سه مولفه امنیت، سرعت و کارایی بالا می تواند در هر چه سریعتر نهادینه شدن پول الکترونیکی موثر باشد. در این راستا فرهنگ سازی عمیق و تبلیغات مستمر باید صورت گیرد تا پول الکترونیکی به صورت جامع به تمام کاربران معرفی شود و در استفاده از آن اجبار گردد. اینترنت آسان و سریع، سیستم های[02] ماهواره ای، خطوط فیبر نوری، شبکه های تلفن همراه و ثابت برای عملی شدن این امر در اختیار کاربران قرار گیرد.
با عنایت به موارد بیان شده در بالا می توان چنین نتیجه گرفت که مادامی که ابزار بهتر و کاملتر از پول الکترونیکی بوجود نیاید، ما شاهد تولد و گسترش این پدیده خواهیم بود.
روش فرضیه ای- استقرایی باساختار:
موضوع مقاله: <پول الکترونیکی جانشین پول بانک مرکزی>
عنوان مطالب:
مقدمه:
– پول و هزینه های آن
– نقش گسترش اینترنت در بانکداری الکترونیک
پول الکترونیکی چیست؟
– طرح فرضیه استقرایی
§ مقدمه کبری
§ مقدمه صغری
§ نتیجه گیری
مزایای پول الکترونیکی
فرهنگ سازی و تبلیغات در راستای رواج پول الکترونیکی
– ابزارهای تسهیل کننده بکاربردن پول الکترونیکی
نتیجه
پول الکترونیکی جانشین پول بانک مرکزی[03] (همگروه عزیز در بالای بخش مدل فرضیه ای- استقرایی پول الکترونیکی و تاثیر آن بر فرهنگ سازی شهروند الکترونیک»صورت گرفته باشد، در این حال با بررسی آن ها به روابط بین آن ها و مولفه بدون ساختار توضیح داده آمده است).
مقدمه
از پول به عنوان کالای مرجع و وسیله ی انجام مبادلات نام برده اند. پول مانند هر نوع کالای دیگری دارای هزینه های فردی و اجتماعی است. هزینه هایی از قبیل چاپ و نشر، بازیافت و تغییرات واحد پول، هزینه حمل و نقل پول، زمان صرف شده برای شمارش آن، هزینه نگهداری و غیره جزو هزینه های جدایی ناپذیر پول است. حال باید دید با گسترش اینترنت در سراسر دنیا به عنوان یک وسیله ارتباطی و مبادلاتی و دسترسی آسان و سریع به آن بصورت جهان شمول که به تبع آن بانکداری الکترونیک مطرح و به سرعت گسترش یافته است می توان ابزار جدیدی را معرفی کرد که تمام وظایف پول کاغذی را انجام دهد. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
پول الکترونیکی چیست؟
پول الکترونیکی (ارزش پولی واحدهای پول منتشر شده از سوی دولت است که به شکل الکترونیکی بر روی یک وسیله الکترونیکی ذخیره شده است.) پدیده نوینی است که از چندی پیش مطرح و مزیت تمامی موارد مذکور را داراست. حال اینکه آیا این ابزار جدید[04] یعنی پول الکترونیکی (دیجیتال) جانشین پول بانک مرکزی خواهد شد و یا نه پرسشی است که می خواهیم به بررسی آن بپردازیم. نخست اینکه پول الکترونیکی خود نوعی ابزار مالی الکترونیکی است. دوم، پول الکترونیکی تمامی وظایف پول کاغذی را می تواند به عهده بگیرد. بنابراین می توان گفت که این نوع پول جدید می تواند جانشین بسیار نزدیکی برای آنچه که ما از آن به عنوان پول یاد می کنیم در آینده نه چندان دور باشد. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
مزایای پول الکترونیکی
با بهره گیری از پول الکترونیکی تا حد قابل توجهی از هزینه های حواله های بین المللی کاسته می شود. پول الکترونیکی بر خلاف پول کاغذی که مستلزم حضور فرد در محل است احتیاجی به حضور فیزیکی اشخاص ندارد چرا که در آن بواسطه وجود شبکه های رایانه ای نقل و انتقالات پول صورت می گیرد. پول دیگر جنبه قانونی و رایج بودن خود را از دست می دهد از مرز ملیت ها فراتر می رود که این امر باعث افزایش کارایی مبادلات می شود. در نهایت هزینه های نقل و انتقال پول بسیار کاهش می یابد و حتی هزینه های حوالجات فرامرزی در حدود هزینه های نقل و انتقالات داخلی می شود. زمان که نقش بسزایی را در زندگی های روزمره ایفا می کند اهمیت پیدا می کند. به دلیل نرم افزای بودن و بکارگیری رایانه ها کنترل و نظارت بانک مرکزی آسان می شود. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
[05]
(پزوهشگر عزیز در این قسمت مدل فرضیه ای استقرایی بحث شده است).
فرهنگ سازی و تبلیغات
تجربه نشان داده است که توجه به سه مولفه امنیت، سرعت و کارایی بالا می تواند در هر چه سریعتر نهادینه شدن پول الکترونیکی موثر باشد. در این راستا فرهنگ سازی عمیق و تبلیغات مستمر باید صورت گیرد تا پول الکترونیکی به صورت جامع به تمام کاربران معرفی شود و در استفاده از آن اجبار گردد. شبکه جهانی اینترنت آسان و سریع، سیستم های ماهواره ای، خطوط فیبر نوری، شبکه های تلفن همراه و ثابت در اختیار کاربران قرار گیرد.
نتیجه
با عنایت به موارد بیان شده در بالا می توان چنین نتیجه گرفت که مادامی که ابزار بهتر و کاملتر از پول الکترونیکی بوجود نیاید، ما شاهد تولد و گسترش این پدیده خواهیم بود.
روش دوم: روش فرضیه ای- قیاسی
فرضیه قیاسی یک فرضیه استنتاج شده از نظریه است. مدل تحلیلی فرضیه ای- قیاسی با تعمیم آغاز می شود و به تخصیص می رسد. با این مدل به نتیجه ای می رسیم که منطقاً صحیح است ولی اثبات درستی آن نیاز به بررسی دارد. اگر نتایج قیاسی فرضیه ها با مشاهدات در توافق باشد، استفاده از آنها مجاز است. اصل اثبات باید به وسیله اصل ابطال که همان مدل فرضیه ای- قیاسی است، جایگزین شود. علم نمی تواند با انجام آزمایش ها، اگرچه متعدد، چیزی را اثبات کند. زیرا نظریه هرچند بارها آزمایش شده باشد، همواره از این احتمال خالی نیست که ابطال شود.
در مقاله «بررسی علل و ریشه هایبحران اقتصادی۲۰۰۸آمریکاوارائهراهکارها» که کوشیده شده است مدل تحلیلی فرضیه ای- قیاسی در آن مورد بحث و بررسی قرار گیرد، نگارنده با در نظر داشتن یک موضوع کلی “بحران اقتصادی 2008 آمریکا” اقدام به بررسی عوامل و دلایل بحران در پنج حوزه، ” سیاست های دولت آمریکا در رونق کاذب بازار مسکن، وام های رهنی پرخطر، نوآوری های مالی در معاملات وام های رهنی، ضعف سیاست های پولی بانک مرکزی آمریکا (فدرال رزرو)، ضعف سیستم نظارتی در بازار مشتقات، و وجود فسادهای مالی و اداری در بازار وام های رهنی” پرداخته است. چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
در وهله بعد، راهکارهای خروج از این بحران مطرح شده است. در رسیدن به این راهکارها مطابق مدل فرضیه ای- قیاسی از طریق مشاهده و تجربه از یک موضوع کلی “بحران مالی” به موارد جزئی تلاش شده است. اصل ابطال پذیری در این موارد مطرح شده است. یعنی نگارنده قبل از این که، به عنوان مثال، راهکار “ضرورت اعتماد سازی” را مطرح کند، سعی کرده است تا آن را با فرضیه ابطال مورد آزمایش قرار دهد و رد کند که به دلیل عدم ابطال پذیری، آن را جزو موارد مطروحه گنجانده است.
نتیجه گیری
بنابراین، در استدلال استقرایی نتایج بامشاهده نمونه و تعمیم به کل، حاصل می شود. دراین روش برای رسیدن به یک نتیجه مطلوب، همه نمونه ها باید مورد بررسی قرار گیرند. چنان چه پژوهشگر بخواهد از وجود پدیده ای اطمینان حاصل کند باید تمام پدیده های مربوط به آن را در دنیا مورد بررسی قرار دهد، اما چنین کاری عملی نیست. بنابراین، پژوهشگر الزاماً به نتایج ناقصی متکی است که از مشاهده های ناقص به دست آمده است. به هر حال اگرچه اطلاعات ناقص موجب نتیجه گیری درست و بدون خطا نمی شود، ولی ازآنها می توان به منظورکسب یک بینش یا بصیرت کلی استفاده کرد. در مقابل در استدلال قیاسی که یک روش علمی است می توان با ترسیم روابط موجود، روابط جدیدی کشف کرد، ولی هرگز نمی توان از آن به عنوان منبعی برای توسعه و تولید اطلاعات جدید استفاده کرد، لذا پژوهش های علمی نمی توانند تنها بر این گونه استدلال ها استوار باشند. با وجود این محدودیت ها، با استفاده از آن می توان بین نظریه و مشاهده رابطه برقرار کرد و به کمک آن با استفاده از نظریه ها، وقوع برخی از پدیده ها را پیش بینی کرد.
«بررسی علل و ریشه های بحران اقتصادی ۲۰۰۸ آمریکا و ارائه راهکارها»، محمدجواد بختیارزاده، بررسی های بازرگانی، شماره ۳۸ – آذر و دی ۱388
«ارتباط ریسک با ثبات مالی جهانی»، IMF، هفده اکتبر ۲۰۰۸.
آنتونی فایول، الن ناکاشیما، جان درو »کجا اشتباه کردیم«؟، واشنگتن پست، ۱۵ اکتبر ۲۰۰۸.
«بحران اقتصادی آمریکا دو سال به طول می انجامد«، خبرگزاری فارس، ۱۳ بهمن ۱۳۸۷.
«بحران اقتصادی تحولی که جهان را دوباره لرزاند»، WWW.bazyab.ir، ۲۳ اسفند ۱۳۸۷.
«پول الکترونیکی و تاثیر آن بر فرهنگ سازی شهروند الکترونیک»، ماهنامه آموزشی، خبری بانک ملی ایران بهمن۱۳90، ش. 183.
درخشان، مسعود، “ماهیت بحران ۲۰۰۸ و تأثیر آن بر اقتصاد،” پژوهش نامه تحقیقات استراتژیک، اسفند ۱۳۸۷.
[01]منظور اسکناس یا چک های در گردش بانکی و یا …… چگونه فرضیه پژوهش خود را بنویسیم
[02]ارتباط منطقی بین جملات از زبان ساده با جملات مقاله دیده نمیشود
[03]قبل از شروع بحث طبق نظر استاد از دیدگاه بنده میبایست تحیلی حد دوپاراگراف بیان کرد
[04]معرفی ابزار پول الکترونیکی
[05]در مدل قیاسی یک ارتباط زنجیره ای باید بین عوامل متصل و به یک نتیجه زنجیرهای برسد