سازه،مفهوم و متغیر

سازه،مفهوم و متغیر تعریف مفهوم (Concept )
باید دانست که تعریف مفهوم، انتزاع یا برداشتی است که ما از یک شئ، پدیده، ویژگییا به طور کلی امری می‌کنیم و آن را در قالب واژه یا اصطلاحی بیان می‌کنیم. مفاهیم، اصطلاح‌های مجردی هستند که برای توصیف یا فهماندن تجربه یا منظور کاربران به کار می‌روند. (همان، ص۲۱۴) برخی مفهوم‌ها به صورت عینی قابل مشاهده، لمس و اندازه‌گیری هستند و در زمان و مکان خاصی می‌توان آنها را مشاهده و اندازه‌گیری کرد؛ به این نوع مفهوم‌ها، مفهوم‌های واقعی یا تجربی گفته می‌شود؛ اما مفهوم‌هایی وجود دارند که از هرگونه شرایط زمانی و مکانی مستقل‌اند و مشاهده و سنجش آنها دشوار و گاه ناممکن است؛ نظیر عاطفه، وطن، ارتباط و نظایر اینها؛ به این نوع مفهوم‌ها، مفهوم‌های مجرد یا نظری گفته می‌شود. (بیابانگرد،۱۳۸۲، ص۲۱۵)
در حقیقت، مفاهیم یک دورنماو راهی برای مشاهده پدیده‌های تجربی از طریق مفهوم‌سازی است. مفهوم یک پدیده نیست، بلکه نمادی از یک پدیده است.در هر تئوری مفاهیم از حساس‌ترین و مهم‌ترین عناصر هستند؛ زیرا شکل و محتوای آنها را تعریف می‌کنند.

متغیر:
“متغیر” یک مشخصه، ویژگی یا ویژگی است که می تواند در افراد، اشیاء، موقعیت ها یا نقاط زمانی مختلف متفاوت یا تغییر کند.
متغیرها برای اندازه‌گیری یا نمایش مفاهیم در شرایط کمی استفاده می‌شوند و نقش مهمی در تحقیق، تحلیل آماری و آزمون فرضیه دارند.
متغیرها را می توان به عنوان متغیرهای مستقل (IV) که دستکاری می شوند، متغیرهای وابسته (DV) که در پاسخ به IV ها اندازه گیری می شوند و متغیرهای کنترلی که برای جلوگیری از اثرات مخدوش کننده ثابت نگه داشته می شوند طبقه بندی می شوند.
برای مثال، در تحقیقی که تأثیر زمان مطالعه (IV) بر نمرات امتحانات (DV) را بررسی می کند، «زمان مطالعه» متغیر مستقل و «نمرات امتحان» متغیر وابسته است.

تعریف‌های مفهومی و عملیاتی ( Conceptual andOperational Definitionss)

سازه‌ها و متغیرها را می‌توان به دو صورت «تعریف مفهومی و تعریف عملیاتی» تعریف کرد. تعریف مفهومی به تعریف یک واژه توسط واژه‌های دیگر اشاره دارد و به عبارت دیگر، در این تعریف، از واژه‌های انتزاعی و ملاک‌های فرضی استفاده می‌شود. این نوع تعریف، به شناسایی ماهیت یک پدیده کمک می‌کند و نقش مهمی را در فرایند منطقی تدوین فرضیه‌ها ایفا می‌کند. تعریف مفهومی را باید به تعریف عملیاتی تبدیل کرده تا بتوان آن را مشاهده کرد؛ برای مثال، هوش را می‌توان ظرفیت یادگیری، توانایی تفکر انتزاعی یا فعالیت فکری تعریف کرد. این تعریف مفهومی هوش، باید به تعریف عملیاتی تبدیل شود تا بتوان آن را مشاهده کرد.

تعریف عملیاتی، تعریفی است که بر ویژگی‌های قابل مشاهده استوار است. در این بیان، عبارت «قابل مشاهده»، به نکته مهمی در تعریف عملیاتی اشاره دارد. تعریف عملیاتی، فعالیت‌های محقق را در اندازه‌گیری یا دست‌کاری یک متغیر، مشخص می‌سازد و به عبارت دیگر، تعریف عملیاتی، راهنمای محقق در کار و شیوه انجام آن است. محقق ممکن است با یک سری از سازه‌ها مثل یادگیری یا اضطراب، سر و کار داشته باشد؛

قبل از آن که وی بتواند آنها را به صورت تجربی مورد مطالعه قرار دهد، باید تصمیم بگیرد که چه نوع رویدادهای قابل مشاهده‌ای معرّف این سازه‌ها می‌باشند. زمانی که یک مفهوم یا سازه به صورت عملیاتی تعریف شود، نشان‌گر‌ها۱۵ و اعمالی که بتوانند اطلاعات مربوط به آن مفهوم یا سازه را فراهم کنند، مشخص می‌شوند. تعریف عملیاتی باید طوری انجام پذیرند که اگر پژوهش‌‌گران مختلفی در شرایط مشابه، به اندازه‌گیری سازه یا مفهوم مورد مطالعه بپردازند، نتیجه یکسانی به دست آورند.

باید توجه داشت که تعریف عملیاتی سازه‌ها، به آسانی صورت نمی‌گیرد؛ زیرا تنها یک تعریف تجربی از آنها وجود ندارد؛ برای مثال، پرخاش‌گری، در برخی شرایط، آسیب رساندن عمدی به دیگری تعریف می‌شود

نواع تعریف عملیاتی

دو نوع تعریف عملیاتی وجود دارد؛ تعریف عملیاتی اندازه پذیر و تعریف عملیاتی آزمایشی.

الف) تعریف عملیاتی اندازه پذیر عبارت است از عملیاتی که باید انجام پذیرد تا اندازه گیری یک مفهوم یا سازه، میسر شود؛ برای مثال، پیشرفت تحصیلی را می توان با نمرات فرد در یک آزمون استاندارد شده، تعریف کرد یا این که «مفهوم خود» را می توان به وسیله پرسش نامه «ادراک لیاقت از خود» که دارای ویژگی های روان سنجی (قابلیت اعتماد و اعتبار) است، مانند پرسش نامه هارتر،16 تعریف کرد.

برخی از نویسندگان (tuckman , 1988) تعریف عملیاتی اندازه پذیر را نیز به دو دسته پویا17 و ایستا18 تقسیم می کنند. در تعریف عملیاتی پویا، محقق به ثبت چگونگی رفتار آزمودنی ها در شرایط مورد بررسی می پردازد؛ در حالی که در تعریف عملیاتی ایستا، نتیجه یا برون داد رفتار آزمودنی مشاهده می شود؛ برای مثال، تعریف عملیاتی پویا در مورد هوش را می توان بررسی فرایند تفکر فرد، هنگام مواجهه با مسئله بیان کرد و نمرات آزمودنی ها در آزمون های ویژه هوش را به عنوان تعریف عملیاتی ایستا در نظر گرفت. سازه،مفهوم و متغیر

ب) تعریف عملیاتی آزمایشی عبارت است از ایجاد شرایط آزمایشی لازم (بر اساس نظریه های موجود)، برای بروز پدیده مورد مطالعه که توسط پژوهش گر صورت می گیرد؛ برای مثال، تعریف آزمایشی ناکامی به صورت عملیاتی؛ عبارت از شرایطی است که در آن، فرد برای رسیدن به یک هدف، با مانع برخورد می کند. با توجه به تعریف عملیاتی ارائه شده در تحقیق، می توان مقیاس اندازه گیری متغیر را مشخص کرد.

نمونه ای از تعریف مفهومی و تعریف عملیاتیک
کارایی
تعریف مفهومی:
کارایی (efficiency) مفهومی است که هزینه منابع مصرف شده در فرایند کسب هدف را ارزیابی می کند.دراین صورت که مقایسه خروجی های بدست آمده با ورودی های مصرف شده میزان کارایی را مشخص می کند.
تعریف عملیاتی:
برای سنجش «کارایی»، هزینه منابع انسانی، هزینه استفاده از تجهیزات، نگهداری تسهیلات و نرخ بازگشت سرمایه و نظایر آن مورد ملاحظه قرار می گیرد. بدین ترتیب کاراترین پرسنل کسی است که بتواند با کمترین هزینه مواد و دستمزد کار کند.

سازه،مفهوم و متغیر