مسائل اخلاقی در تحقیقات

مسائل اخلاقی در تحقیقات

 

مسائل اخلاقی در تحقیقات

اخلاق علمی مجموعه‌ای از آداب و اصول اخلاقی است که قرار است توسط تمام اعضاء یک جامعه علمی در فرآیند استفاده، تولید و نشر دانش رعایت شود.

این آداب یا در قالب منشورهای حرفه‌ای مکتوب و مدون شده‌اند، یا همچون «اصولی نانوشته» مورد توافق متخصصان رشته‌های مختلف قرار گرفته‌اند.

منظور از اصول نانوشته ضوابطی است که افراد یک گروه کوچک یا بزرگ به درستیِ آن قلباً باور دارند، بی‌آنکه این اصول در قالب قانون و دستورالعمل مشخصی به آنان ابلاغ شده باشد. مثلاً پژوهشگران می‌دانند که در فرآیند پژوهش اخلاقاً موظفند راستگویی و صداقت پیشه کنند، اگر از آثار دیگران استفاده می‌کنند حتماً به آن آثار استناد کنند، یافته‌های تحقیق خود را فقط بر داده‌های واقعی استوار سازند و در تحلیل داده‌ها از سوگیری و غرض‌ورزی بپرهیزند. اینها همه از مواردی است که همچون اصولی نانوشته در رشته‌های مختلف مطرح است و تخطی از آنها فریبکاری در محیط علم محسوب می‌شود.

از نظر ماهیت و زیربنای فلسفی اخلاق علمی خود زیرمجموعه‌ای از اخلاق به معنای عمومی آن است، اما افزون بر آن ملاحظات خاص دیگری را نیز در بر می‌گیرد. مثلاً صداقت و راستگویی از فضائل مهم اخلاقی است و همه ما در هر صنف و حرفه‌ای که باشیم موظف به رعایت آن هستیم. همین صداقت نیز در اخلاق علمی جزء اصول بنیادی محسوب می‌شود، ولی ممکن است مصادیق آن در این عرصه تابع ملاحظات افزونتری باشد. به عنوان مثال اگر فردی کتابی بخواند و جمله‌ای از آن را در خلال گفتگو با دیگران نقل کند، مادامی که پس از ذکر عنوان کتاب، در این نقل قول صادق و امانت‌دار باشد و آن مطلب را تحریف نکند، کسی بر او خرده نخواهد گرفت.

 

بنابراین، همانطور که می‌بینید رابطه‌ای اعم و اخص میان اخلاق انسانی و اخلاق علمی وجود دارد. به سخنی دیگر، یک پژوهشگر اخلاق‌مدار ابتدا انسانی شریف و وارسته است و انعکاس این شرافت و وارستگی بر کار علمی او نیز مشهود خواهد بود. بر این اساس، اگر وی کار علمی را در عرصه‌ای حرفه‌ای نیز انجام دهد کارش مبتنی بر اخلاق حرفه‌ای آن رشته است.  به بیانی دیگر، اخلاق علمی و اخلاق حرفه‌ای دو عرصه‌ی نزدیک به یکدیگرند که از زوایای مختلف با هم همپوشانی دارند. اما هر دو در پرتو اصول بنیادین اخلاقی معنا پیدا می‌کنند. مثلاً اخلاق پزشکی یا اخلاق مهندسی هر کدام زیرمجموعه‌ای از اخلاق حرفه‌ای محسوب می‌شوند که در نگاهی کلی‌تر می‌توان آنها را در زیر چتر اخلاق علمی قرار دارد.

در مجموع، اخلاق علمی ضامن سلامت و استواری فرآیند تولید، اشتراک و نشر دانش است. در سایه این اخلاق پژوهشگران به یکدیگر اعتماد دارند و جامعه نیز به اصالت، صحت و درستی یافته‌های پژوهشی اعتماد خواهد داشت. این اعتماد دوجانبه سرمایه‌ای عظیم است که پایه‌های پیشرفت و پویایی هر جامعه بر آن استوار خواهد بود. اخلاق علمی پژوهشگران را موظف می‌سازد که در مطالعات خود کاملاً صادق، منصف و بی‌طرف باشند. اگر از آثار دیگران استفاده می‌کنند به آن آثار به درستی استناد کنند و حق مولف را در هر شرایطی پاس دارند. در گزارش واقعیت‌ها امیال و خواسته‌های شخصی خود را دخالت ندهند و به هر قیمتی درصدد اثبات فرضیه‌ها و پیش‌داورهای خود نباشند.

 

ملاحظات اخلاقی در هر مطالعه تحقیقاتی که شامل افراد انسانی است از اهمیت بالایی برخوردار است. پژوهشگران موظفند اصول اخلاقی را رعایت کنند و از رفاه، حقوق و منزلت شرکت کنندگان اطمینان حاصل کنند. مسائل اخلاقی در تحقیق می تواند در مراحل مختلف از طراحی و انجام مطالعه گرفته تا انتشار و انتشار یافته ها مطرح شود. در اینجا برخی از مسائل اخلاقی کلیدی وجود دارد که باید از آنها آگاه بود:

رضایت آگاهانه:

شرکت کنندگان باید قبل از شرکت در مطالعه رضایت آگاهانه ارائه دهند. آنها باید هدف، رویه‌ها، خطرات، مزایا و حق خود را برای انصراف در هر زمان بدون عواقب مطالعه درک کنند.
محققان باید اطمینان حاصل کنند که شرکت‌کنندگان قادر به دادن رضایت آگاهانه هستند و این فرآیند تحت تأثیر اجبار یا تحت تأثیر قرار نمی‌گیرد.

حریم خصوصی و محرمانه بودن:

محققان باید از حریم خصوصی و محرمانه بودن شرکت کنندگان محافظت کنند. داده‌های جمع‌آوری‌شده باید ناشناس یا محرمانه نگه داشته شوند و اطلاعات شناسایی شخصی باید محافظت شود.

احترام به استقلال شرکت کنندگان:

پژوهشگران باید به استقلال شرکت کنندگان احترام بگذارند و با وقار با آنها رفتار کنند. شرکت کنندگان باید آزادی تصمیم گیری در مورد مشارکت خود را بدون فشار یا دستکاری داشته باشند.

به حداقل رساندن آسیب:

محققان باید اقداماتی را برای به حداقل رساندن آسیب جسمی، روانی، عاطفی و اجتماعی به شرکت کنندگان انجام دهند. هر گونه خطر احتمالی باید به طور واضح اطلاع رسانی شود و اقدامات لازم برای کاهش آنها انجام شود.

سود رسانی:

محققان وظیفه دارند منافع را به حداکثر برسانند و آسیب‌های احتمالی را برای شرکت‌کنندگان و جامعه به حداقل برسانند. مزایای بالقوه تحقیق باید از هر خطری بیشتر باشد.

عدالت:

محققان باید اطمینان حاصل کنند که مزایا و بارهای تحقیق به طور عادلانه بین شرکت کنندگان و جوامع توزیع می شود. این شامل اجتناب از استثمار و اطمینان از دسترسی عادلانه به مزایای تحقیق است.

جمعیت های آسیب پذیر:

توجه ویژه در مورد جمعیت های آسیب پذیر (به عنوان مثال، کودکان، زندانیان، زنان باردار، افراد دارای اختلالات شناختی) مورد نیاز است. برای حفاظت از حقوق و رفاه آنها باید تدابیر اضافی وجود داشته باشد.

فریب و افشای کامل:

پژوهشگران باید در صورت امکان از فریب کاری اجتناب کنند. اگر فریب لازم باشد، شرکت کنندگان باید پس از آن در مورد ماهیت واقعی مطالعه توضیح داده شده و مطلع شوند.

تضاد منافع:

محققان باید هرگونه تضاد منافعی را که می تواند بر فرآیند یا نتایج تحقیق تأثیر بگذارد، افشا کنند. شفافیت برای حفظ یکپارچگی تحقیق ضروری است.

گزارش و انتشار:

محققان وظیفه اخلاقی دارند که یافته های خود را به طور دقیق و صادقانه گزارش و منتشر کنند، حتی اگر نتایج آنطور که انتظار می رود نباشد.

بررسی و همکاری همکاران:

بررسی همتا به اطمینان از کیفیت و دقت اخلاقی تحقیق کمک می کند. همکاری و شفافیت در شیوه های تحقیقاتی برای حفظ استانداردهای اخلاقی ضروری است.

حساسیت و تنوع فرهنگی:

محققان باید از نظر فرهنگی حساس بوده و به پیشینه‌ها، باورها و شیوه‌های مختلف هنگام کار با شرکت‌کنندگانی از فرهنگ‌های مختلف احترام بگذارند.

پایبندی به اصول اخلاقی برای حفظ اعتماد شرکت کنندگان، جامعه علمی و مردم بسیار مهم است. بسیاری از مؤسسات تحقیقاتی کمیته‌های اخلاقی یا هیئت‌های بررسی نهادی (IRB) دارند که پیشنهادهای تحقیقاتی شامل شرکت‌کنندگان انسانی را بررسی و تأیید می‌کنند تا از رعایت اخلاقی اطمینان حاصل کنند. محققان باید در دستورالعمل های اخلاقی به خوبی آشنا باشند و به طور مستمر رویه های تحقیقاتی خود را ارزیابی کنند تا از رعایت استانداردهای اخلاقی اطمینان حاصل کنند.

 

آثار و مجامع علمی در زمینه اخلاق علمی و حرفه‌ای

تاکنون آثار مستقلی درباره اخلاق علمی در داخل و خارج از کشور منتشر شده است. هر یک از این آثار به جنبه یا جنبه‌هایی از اخلاق علمی – نظیر اخلاق حرفه‌ای، اخلاق پژوهش، اخلاق نگارش، اخلاق داوری و اخلاق نشر – پرداخته‌اند. همایش اخیر شاخه کرمانشاه انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز نمونه موفقی از همایشهای تخصصی در این زمینه بود که دوم تیرماه امسال در دانشگاه رازی برگزار گردید. علاوه بر این در سطوح ملی و بین‌المللی انجمنهایی تخصصی اخلاق علمی و حرفه‌ای تشکیل شده است. مثلاً می‌توان به فعالیتهای «انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری» (http://www.iranethics.ir) اشاره کرد. همچنین مراکزی نظیر «مركز تحقيقات اخلاق و حقوق پزشكي دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي» (http://www.akhlagh.org) ، «مرکز تحقيقات اخلاق و تاريخ پزشکی دانشگاه علوم پزشكي تهران» (http://mehr.tums.ac.ir) «مركز توسعه اخلاق علمي و حرفه‌اي دانشگاه شيراز»  از جمله مراکز تخصصی داخلی در این زمینه هستند. در سطوح بین المللی نیز می‌توان از «کمیسیون جهانی اخلاق در علم و فناوری» (World Commission on the Ethics of Scientific Knowledge and Technology) نام برد که از سال 1998 توسط یونسکو تشکیل شده است. در این مراکز و مجامع منشورهای مدونی برای اجرای اصول اخلاقی در فرآیند تولید علم پیش‌بینی شده است و خوشبختانه اقداماتی در زمینه تکمیل و توسعه این ضوابط در حال اجراست.

جهت مشاهده مطالب روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی کلیک کنید.

رعایت حقوق تمام ذی‌نفعان در تولید و نشر علم

برای رعایت اخلاق علمی باید دید چه کسانی در فرآیند تولید علم دخالت دارند و چه کسانی از این فرآیند بهره‌مند می‌شوند. به این ترتیب پژوهشگر موظف است حقوق همه این گروهها را رعایت کند. در یک تقسیم‌بندی کاملاً کلی هفت گروه اصلی در این فرآیند مشارکت دارند و از آثار آن بهره‌مند می‌شوند. این گروهها عبارتند از: جامعه مورد مطالعه، پدیدآورندگان آثار مورد استناد، خوانندگان آثار علمی، پژوهشگران همکار، رسانه‌های متولی نشر علمی، پژوهشگران فردا، و سازمان‌های حامی پژوهش. پژوهشگر موظف است حقوق همه این گروهها را به درستی بشناسد و به این حقوق احترام بگذارد.

گروه اول جامعه مورد مطالعه است. پژوهشگر باید مطمئن باشد که پژوهش وی هیچ گزند و آسیبی به جامعه مورد مطالعه وارد نخواهد کرد. این آسیب ممکن است جسمی یا روانی باشد. مثلاً در تحقیقات پزشکی اصول و مقرارت مفصلی تدوین شده که سلامت جامعه مورد مطالعه در خلال تحقیقات پزشکی را تضمین کند. در مطالعات علوم اجتماعی و انسانی ممکن است افراد مورد مطالعه در معرض آسیب روحی قرار گیرند. محقق باید عوامل مخاطره آمیز را بشناسد و جامعه مورد مطالعه را از آن مصون دارد. علاوه بر آن مشارکت افراد در هر تحقیق علمی باید داوطلبانه باشد. پژوهشگر باید حریم خصوصی افراد را کاملاً محترم شمارد و با پرسش‌های غیر معمول و نامتعارف افراد مورد مطالعه را رنجیده خاطر نکند.

گروه دوم پدیدآورندگان آثاری هستند که پژوهشگر در تولید اثر خود از آن آثار استفاده می‌کند. بر اساس اخلاق علمی پژوهشگر موظف است به دقت و با ذکر جزئیات کامل به این آثار استناد کند. چنانچه فردی در اثر خود از ایده‌ها و اندیشه‌های دیگران استفاده کند، اما سهم این آثار را در تولید اثر خود نادیده بگیرد، عملاً حقوق پدیدآورندگان این آثار را محترم نشمرده و به نوعی مرتکب دستبرد یا سرقت علمی شده است.

گروه سوم خوانندگان آثار علمی هستند. نویسنده هر اثر نسبت به خوانندگان اثر خود مسئول است. او باید در ارائه اطلاعات به آنان راستگو و صادق باشد. اگر بخشی از حقیقت را کتمان کند یا یافته‌های تحقیق خود را عمداً به گونه‌ای عرضه کند که نتیجه‌ای متفاوت با آنچه که واقعاً رخ داده به دنبال داشته باشد، حقوق خوانندگان را در دانستن حقیقت ماجرا ضایع کرده است. به این ترتیب اگر خوانندگان با مطالعه گزارش کذب او تصمیم نادرستی بگیرند او نیز در بروز خسارات ناشی از این تصمیم نادرست مسئول است. بویژه در حوزه‌های پزشکی و علوم زیستی که با سلامت جامعه در ارتباط مستقیم هستند این حساسیت بسیار بیشتر است. مثلاً یک نشریه پزشکی فقط زمانی می‌تواند جامعه را به مصرف یک دارو یا پرهیز از مصرف دارویی دیگر تشویق کند که از درستی یافته‌های تحقیق در زمینه آن داروها اطمینان کامل داشته باشد.

پژوهشگران همکار گروه دیگری هستند که باید به حقوقشان توجه کنیم. مثلاً اگر پژوهشگری در مقاله‌ای استفاده از یک روش تحقیق جدید را توصیه می‌کند باید از درستی این روش و تناسب آن با موضوع مطالعه اطمینان کامل داشته باشد. چرا که ممکن است سایر محققان از آن روش استفاده کنند و نتایجی از این طریق به دست آورند، که در صورت عدم ارائه اطلاعات درست درباره آن روش، چنین نتایجی از روایی و پایایی لازم برخوردار نخواهد بود.

جهت مشاهده مطالب روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی کلیک کنید.

چگونگی برخورد با فریبکاری در محیط علمی

برخورد مناسب با بداخلاقی‌های علمی و فریبکاری‌های ناپسند در محیط علمی موضوعی حساس و چند بعدی است. نخست آنکه متولیان امور آموزشی و پژوهشی باید شناخت دقیقی از این فریبکاری‌ها داشته باشند و انواع آن را بشناسند. این شناخت و تعریف روشن حد و مرزهای آن پیش‌نیاز هرگونه مواجه منطقی و معقول با این معضل است. مثلاً اگر با کلیدواژه‌ای نظیرAcademic Dishonesty  یا Scientific Misconduct یا Scientific Fraud/Falsification در اینترنت جستجو کنید به اطلاعات جالبی درباره انواع این پدیده‌ی غیراخلاقی خواهید رسید. فریبکاریهایی همچون سرقت علمی، داده‌سازی، تحریف داده‌ها، گزارشهای مغرضانه، سوگیری، یافته‌سازی، برزگنمایی، گزافه‌گویی، تقلب، سندسازی، پنهان‌کردن یا برجسته ساختن یافته‌های متناقض همه از موارد شناخته شده در این زمینه است.

اما نکته مهم در این میان ارائه راهکارهای موثر در زمینه کشف این فریبکاریها و صلاحیت فرد یا افرادی است که باید وقوع یک فریبکاری را تایید کنند. چرا که گاه مثلاً مرز یک استناد ساده و یک سرقت علمی بسیار باریک و ظریف است. چه بسا شتابزدگی در متهم کردن افراد به سرقت علمی منجر به خدشه دار کردن آبروی آنها شود درحالی که آنچه اتفاق افتاده سرقت علمی نبوده است. اکنون که بحث به سرقت علمی رسید شاید بهتر باشد در این زمینه توضیح بیشتری عرض کنم. سرقت علمی در عامترین شکل خود به معنای استفاده از آثار دیگران بدون استناد به آنهاست. اما این استناد انواع و اقسام دارد و بسته به نوع مدرک استناد کننده و مدرک مورد استناد تابع مقررات خاصی است. این استناد هرچه باشد و به هر مدرکی در هر رسانه‌ای داده شود باید حداقل دو شرط در آن رعایت شده باشد تا حداقل اصول اخلاق علمی در آن رعایت شود. شرط نخست این است که عناصر استنادی با جزئیات کامل ارائه شود تا امکان بازیابی منبع مورد استفاده برای خواننده میسر باشد. مثلاً اگر نقل قول مستقیمی از یک اثر آورده می‌شود باید با ذکر شماره صفحه آن مطلب در مدرک اصلی امکان بازیابی آنچه گزارش شده میسر باشد.

شرط دوم این است که سهم منبع یا منابع مورد استناد در یک اثر تازه آنقدر زیاد نباشد که اصالت و استقلال آن را خدشه‌دار کند. یعنی اگر مقاله‌ای فقط حاصل کنار هم قرار دادن تکه‌هایی از یک یا چند اثر عملاً نمی‌توان آن را اثری مستقل و اصیل تلقی نمود. چرا که بدون وجود این تکه‌ها عملاً حرف تازه‌ای در آن اثر از نویسنده یافت نمی‌شود. حتی اگر به تمام آنها استناد شده باشد اما چون محصول تازه‌ای خلق نشده و به نوعی بازیافت تولیدات دیگران است، نمی‌توان چنین اثری را یک اثر اصیل دانست. در نهایت می‌توان نام گردآوری بر آن نهاد و نویسنده آن نه مولف بلکه گردآورنده خواهد بود. چرا که چنین مقاله هویتی مستقل ندارد و با جداکردن تکه‌های قرض گرفته شده از آثار دیگران عملاً هیچ حرف و سخن خاصی در آن نوشته باقی نخواهد ماند. بنابراین تحقق این دو شرط برای پیشگیری از اتهام سرقت علمی لازم است، یکی استناد صحیح و دیگری استقلال اثر.

اما نباید چند نکته ظریف و بسیار مهم را از یاد برد. مثلاً همپوشانی اجتناب‌ناپذیر آثار علمی در حوزه‌های یکسان و وجود استنادها و گاه نقل قولهای فراوان در مقالات مروری از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد. به سخنی دیگر، اگر مقالات یک موضوع پژوهشی را کنار هم قرار دهید به دلیل آنکه همه آنها به مسائل مشابه می‌پردازند درصدی از همپوشانی میان آنها طبیعی است. مثلاً تعاریف مفاهیم، روش‌شناسی و ساختار این آثار به هم شبیه هستند. در نتیجه اگر تعریف یک پدیده در مقاله‌ای با دیگر مقالات آن حوزه مشابه یا یکسان باشد نمی‌توان نویسندگان آن مقالات را به سرقت علمی متهم کرد. چرا که همه آنان ناچارند تعاریف پذیرفته شده از آن پدیده را در اثر خود ذکر کنند و این تشابه اجتناب‌ناپذیر است. مسائل اخلاقی در تحقیقات

 

منصوریان، یزدان. «پایبندی به اخلاق علمی و پیشگیری از فریبکاری در سایه علم». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 35. 20 تیر 1390

 

 فضايل اخلاقى در پژوهش

أ. تصحيح انگيزه و نيت

تحقيقات ما زمانى حقيقتاً معنادار و مفيد به حال خود و جامعه مان خواهد بود كه با انگيزه الهى و نيّت درست انجام گيرند، و گرنه چنانچه به انگيزه شهرت و كسب ثروت و امثال آن باشند، هيچ ارزشى براى ما نخواهند داشت. يكى از مهم ترين اصول اخلاق اسلامى «نيّت» و «انگيزه» است؛ يعنى هر كارى زمانى ارزشمند است و ما را به سعادت مى رساند كه افزون بر «حسن فعلى» از «حسن فاعلى» نيز برخوردار باشد. البته روشن است كه هر كارى را نمى توان به انگيزه الهى انجام داد؛ يعنى نمى توان به انگيزه الهى دست به سرقت و خيانت زد و يا به انگيزه الهى به خود يا ديگران ستم كرد. همان گونه كه حسن فعلى نيازمند حسن فاعلى است ـ يعنى يك كار خوب تا با انگيزه اى خوب انجام نگيرد، ارزش اخلاقى ندارد ـ عكس اين رابطه نيز درست است؛ يعنى نيّت خوب زمانى كارساز و ارزش آفرين است كه به عمل خوب تعلّق گيرد. بنا بر اين، وقتى كه گفته مى شود يك پژوهشگر بايد با نيّت الهى دست به پژوهش بزند، به اين معناست كه پژوهش ها و تحقيقات او نيز بايد در خدمت اهداف الهى باشند؛ در جهت خدمت به خلق خدا، دين خدا و به طور كلى، سعادت واقعى و حقيقى بشر باشند.

جهت مشاهده مطالب روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی کلیک کنید.

ب. توجه به نقش پيش فرض هاى ارزشى

يكى از مهم ترين مسائل در تحقيق و پژوهش، تأثير پيش فرض ها، فرهنگ، جامعه، ارزش ها و امثال آن در تحقيق است. اصولاً تحقيق علمي صرف و فارغ از هرگونه پيش فرض و پيش زمينه اى اگرچه ذاتاً محال نيست، اما به اعتقاد بسيارى از انديشمندان، وقوعاً محال است. به تعبير فنى تر، علوم به طور كلى و علوم انسانى و اجتماعى به ويژه، داراى بار ارزشى³ هستند؛يعنى يك پژوهشگر هرگز نمى تواند فارغ از نظام ارزشى مورد قبولش دست به تحقيق بزند.

انديشه هاى فلسفى، عرفانى، دينى، اجتماعى و تاريخى يك محقق در ساختار و هندسه علمى و پژوهشى او نقشى تعيين كننده دارند. براى مثال، يك روان شناس مسلمان هرگز نمى تواند عوامل وراثتى را به عنوان علت تامّه شكل گيرى شخصيت انسان بپذيرد، و يا يك جامعه شناس مسلمان هرگز نمى تواند همچون دوركيم به جبر اجتماعى قايل شود. بنا بر اين، پيش فرض هاى دينى و به طور كلى، نظام ارزشى يك انديشمند و پژوهشگر در استنتاجات علمى او از پژوهش ها و آزمايش هايش بسيار تأثيرگذارند. همچنين نقش پيش فرض را در تعيين موضوع پژوهش نمى توان ناديده گرفت. به راستى، اگر انديشمندان مسيحى، «تثليث» و تجسّد و مرگ فديه وار مسيح را جزو تعاليم قطعى مسيح نمى پنداشتند، آيا باز هم حاضر بودند قريب دو هزار سال بر سر حل آن ها و تبيين معقول آن ها انديشه سوزى كنند و انرژى هاى فراوانى را هدر دهند؟ بنا براين، پيش فرض هاى ارزشى و دينى، هم در انتخاب موضوع پژوهش مؤثرند، هم در استنتاجات پژوهشى و هم در تفسير و تبيين يافته هاى پژوهشى.⁴

ج. آشنايى با پيشينه پژوهش

هرچند پژوهش هاى جديد و نوآورى ها محصول انديشه و تحقيق يك فرد يا گروه هستند، اما در حقيقت، اگر نيك بنگريم خواهيم ديد كه نتيجه و محصول زحمات و پژوهش هاى پيشينيان هستند. پژوهشگران در هر دوره اى، با بهره گيرى از يافته ها و پژوهش هاى پيشينيان، مى كوشند تا كاروان دانش را چند قدمى جلوتر ببرند و افق هاى تازه تر و نوترى را به روى بشريت بگشايند. به تعبير ابوسعيد ابوالخير، «خردمند آن است كه چون كارش پديد آيد، همه رأى ها را جمع كند و به بصيرت در آن نگرد، تا آنچه صواب است از او بيرون كند و ديگر را يله كند؛ همچنان كه كسى را دينارى گم شود اندر ميان خاك، اگر زيرك باشد، همه خاك را كه در آن حوالى بود، جمع كند و به غربالى فروگذارد تا دينار پديد آيد.» مسائل اخلاقی در تحقیقات ⁶

جمله مشهور نيوتن نيز كه گفت: «اگر توانسته ام [افق را] اندكى دورتر از ديگران بنگرم، بدان سبب است كه بر شانه هاى غولان ايستاده ام.»⁷ بيانگر همين حقيقت است. بنا بر اين، در هر تحقيقى اگر مى خواهيم دست به نوآورى بزنيم و افق هاى تازه ترى را ببينيم، بايد با پژوهش هاى پيشينيان در آن موضوع آشنا شويم، و گرنه به احتمال زياد، پژوهش ما تكرارى خواهد بود و پس از سال ها تحقيق، دوباره به همان نقطه اى خواهيم رسيد كه ممكن است سال ها و بلكه قرن ها پيش، ديگران رسيده اند.

جهت مشاهده مطالب روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی کلیک کنید.

د. گزينش مسئله

هر كجا مشكل، جواب آنجا رود هر كجا كشتى است، آب آنجا رود.

يكى از مهم ترين گام ها و مراحل مقدماتى هر تحقيقى مسئله گزينى است. جهت گيرى هر تحقيقى با توجه به مسئله آن مشخص مى شود. به همين دليل است كه انتخاب مسئله از جمله مهم ترين و بنيادى ترين مراحل تحقيق است. هر قدر بر دامنه مطالعات خود بيفزاييم به همان ميزان نيز بر دقت هاى علمى ما در انتخاب مسئله افزوده خواهد شد؛ چراكه انسانِ بى دغدغه و انسانِ بى مطالعه و ناآگاه، مشكلى بر سر راه خود نمى بيند تا در انديشه حل آن برآيد، و يا كسى كه آگاهى لازم از جهان پيرامونى خود نداشته باشد، مسائل او نيز مسائلى بسيار جزئى و سطحى خواهند بود. به تعبير مولوى: مسائل اخلاقی در تحقیقات

هم سؤال از علم خيزد، هم جواب

همچنان كه خار و گل از خاك و آب

نكته ديگرى كه در انتخاب موضوع و مسئله تحقيق بايد مورد توجه قرار گيرد، اين است كه مسئله ما بايد به گونه اى باشد كه مشكلى از مشكلات علمى يا عملى جامعه را برطرف سازد. در عين حال، لازم است كه مورد علاقه پژوهشگر نيز باشد تا بتواند در برابر مشكلات و موانع احتمالى مقاومت كند. يك پژوهشگر متعهد مى كوشد تا موضوع و مسئله را براى پژوهش خود برگزيند كه بررسى آن مشكلى از مشكلات جامعه را حل نمايد يا ارزشى از ارزش هاى اخلاقى را تثبيت نمايد و يا در برابر شبهات از ارزش ها و باورهاى دينى دفاع نمايد. بدين سان، از طرح و بررسى موضوعات و مسائلى كه اثبات يا نفى آن ها گرهى از گره هاى علمى و عملى جامعه نمى گشايد، پرهيز مى كند. به همين دليل است كه ائمّه اطهار عليهم السلام پيروان خود را از طرح مسائلى مانند «قديم يا حادث بودن قرآن»، كه در آن زمان به طور جدّى مطرح شده بود، باز داشتند، زيرا چنين بحث هايى هيچ ثمرى به حال جامعه اسلامى ندارند، جز آنكه آنان را از مشكلات و مسائل واقعى شان غافل نمايند. مسائل اخلاقی در تحقیقات

ه . شهامت در پژوهش

محققّ تا زمانى كه اقدام به پژوهش نكرده و صرفاً در مرحله طرح و برنامه است، تصور درستى از پژوهش خود ندارد. از سوى ديگر، امكانات و توانمندى هاى خود را كوچك و ناچيز تلقى مى كند و مشكلات و موانع احتمالى كوچك را بزرگ جلوه مى دهد به همين دليل، يا اصلاً اقدام به انجام كار نمى كند و يا با احتياط بيش از اندازه شروع مى كند. اما هم تجربه نشان داده است و هم روايات به ما توصيه مى كنند كه هرگز نبايد از انجام كارهاى بزرگ به خاطر ترس از ناتوانى و يا ترس از مشكلات احتمالى خوددارى كرد،⁸ بلكه اگر با همان امكانات اندك، اما با عزمى راسخ و توكّل به خدا شروع به كار كنيم و تصميم بگيريم كه بر همه موانع و مشكلات فائق آييم، در طول تحقيق مشخص مى شود كه اولا،ً توانمندى ها و امكانات ما بيشتر از آن بوده اند كه تصور مى كرديم و ثانياً، همه يا بيشتر امورى را كه به عنوان مشكل تصور مى كرديم، خود به خود از ميان رفته اند.

و. امانت دارى

امانت دارى به طور كلى، يكى از ضرورت هاى زندگى اجتماعى است. عدم رعايت آن از سوى افراد يك جامعه اگر به صورت فراگير درآيد، موجبات فروپاشى نظام اجتماعى را فراهم خواهد كرد. در حقيقت، اساس زندگى اجتماعى بر پايه اعتماد افراد يك جامعه به يكديگر است. و اگر به واسطه خيانت هاى مكرّر افراد يك جامعه اين اعتماد از بين برود، در حقيقت، آن جامعه از بين خواهد رفت.⁹ امانت دارى از ديدگاه اسلام تا آنجا اهميت دارد كه گفته شده است: «لاايمانَ لِمَن لاامانةَ لهَ.»¹⁰ در كنار صداقت، اين به عنوان يكى از بهترين راه هاى شناخت انسان هاى مؤمن از غير مؤمن معرفى شده است. «لاتنظرُوا الى كثرةِ صلاتِهم و صومِهم، و كثرةِ الحجِ و المعروفِ. و طنطنتِهم بالليل، و لكن انظرُوا الى صدقِ الحديثِ و اداءِ الامانةِ.»¹¹

جهت مشاهده مطالب روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی کلیک کنید.

ز. حقيقت جويى در پژوهش

زمانى كه به ارسطو اعتراض شد چرا حرمت استاد خود، افلاطون، را نگه نداشته و نظرات و ديدگاه هاى او را به نقد كشانده است و در ردّ آن ها سخن مى گويد، در پاسخ، سخنى ارزشمند و جاودانه گفت: «افلاطون را دوست دارم، اما به حقيقت بيش از افلاطون علاقه دارم.».¹⁴ انديشمندان بزرگى در عرصه علوم تجربى، كه علومى غير يقينى و ابطال پذيرند، بوده اند وقتى مى بينند شاگردانشان يا افراد ديگر به نقد و بررسى نظريه ها و ديدگاه هاى آنان پرداخته اند، خوشحال و خرسند مى شوند. حتى از برخى نقل شده است كه آرزو مى كردند تا زنده اند شاهد ابطال فرضيه ها و ديدگاه هايشان توسط ديگران باشند. مسائل اخلاقی در تحقیقات

به هر حال، آنچه مهم است و وظيفه اخلاقى يك پژوهشگر به حساب مى آيد، حقيقت طلبى و حقيقت جويى در پژوهش است. پژوهشگر بايد همه همّ و غم خود را مصروف كشف حقيقت كند و هرگز از مشكلاتى كه ممكن است ديگران براى او پيش آورند، نهراسد.

ح. نشاط در تحقيق

يك محقق توانا و موفق كسى است كه با شوق و ذوق و نشاط در پى حل مسئله خود باشد و هرگز خستگى و كسالت به خود راه ندهد. به تعبير شهيد مطهرى: «انسان بايد به كارش عشق داشته باشد … آن وقت است كه شاه كارها به وجود مى آورد كه شاه كار ساخته عشق است، نه پول و درآمد. با پول مى شود كار ايجاد كرد، ولى با پول نمى شود شاه كار ايجاد كرد.»¹⁶ نشاط در تحقيق، يعنى زندگى و بلكه عشق بازى با مسئله مورد نظر. و معلوم است كه انسان هرگز از مؤانست معشوق احساس خستگى و كسالت نمى كند.

علم دريايى است بى حد و كنار

طالب علم است غوّاص بحار

گر هزاران سال باشد عمر او

او نگردد سير خود از جست و جو

«دانشجويان به شوخى از استاد خود مى پرسند كه در كار علم چگونه مى توانند به مقام بزرگانى چون پاولوف رسند. استاد به جد پاسخ مى دهد: بامداد در آغوش مسئله مطلوب خود از خواب بيدار شويد، با مسئله خود صبحانه بخوريد، با آن به آزمايشگاه بشتابيد، به هنگام ناهار خوردن همراه آن باشيد، پس از ناهار آن را نزد خود نگه داريد، با آن به بستر برويد، و آن را به خواب ببينيد.»¹⁷

لذات دنيوى همه هيچ است نزد

من در خاطر از تغيّر آن هيچ ترس نيست

روزِ تنعّم و شبِ عيش و طرب مرا

همچون شب مطالعه و روز درس نيست

جهت مشاهده مطالب روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی کلیک کنید.

ممكن است كسى چنين بپندارد كه مطامع دنيوى و مادى و امثال آن مى توانند نشاط واقعى را در محققان پديد آورند، در حالى كه حقيقت غير از اين است. هرچند ممكن است چنين مسائلى به طور مقطعى و كوتاه مدت براى برخى از افراد نشاط انگيز باشند، اما نمى توان بر آن ها تكيه كرد. نشاط و شادابى حقيقى تنها در سايه ايمان و اميد و توكّل و كوشش در جهت انجام وظيفه تأمين مى شود. به تعبير ديگر، مهم ترين عاملى كه نشاط و شادابى محقق را در طول مدت پژوهش تأمين مى كند، «احساس مسئوليت» و «تعهد دينى و الهى» و« پاى بندى به ارزش هاى دينى و اخلاقى» است. و نه مطامع زودگذر مادى و دنيوى. مسائل اخلاقی در تحقیقات

اگر يك محقق با انگيزه الهى و به قصد انجام وظيفه دينى و الهى خود، دست به كار تحقيق شود هرگز دچار سستى و كسالت و نااميدى نخواهد شد. به تعبير روايات، «اِن كان الثوابُ مِن اللهِ فالكَسَلُ لماذا؟¹⁸ اگر اجر و پاداش كار از سوى خداست، پس سستى چرا؟ بنا براين، براى جلوگيرى از سستى و نااميدى، بايد انگيزه هاى دينى و معنوى خود را تقويت كرد و انگيزه ها و خواسته هاى مادى و دنيوى خود را به حداقل رساند.

در عين حال، يكى از عوامل بى انگيزيگى و سستى در تحقيق اين است كه اهميت كار براى محقق روشن نشده است. كسى كه دست به تحقيقى مى زند و پس از مدتى دچار كسالت و سستى مى شود، نشانه آن است كه يا علاقه درونى و واقعى به آن موضوع ندارد و صرفاً به خاطر درآمد يا شهرت يا مسائل ديگرى دست به آن تحقيق زده است و يا اينكه هدف تحقيق خود و اهميت آن را از ابتدا به درستى نشناخته است. همچنين عدم توجه محقق به توانايى ها، امكانات و محدوديت هاى خود ممكن است پس از مدتى به يأس و نااميدى و احساس سرخوردگى در كار بينجامد. بنا بر اين، هر كه مى خواهد دست به تحقيقى بزند پيش از هر چيز، بايد به توانايى هاى خود توجه كند، آن ها را بشناسد و با توجه به آن ها حركت كند، تا با نشاط و شادابى لازم، تحقيق خود را به انجام رساند.

از محقق تا مقلّد فرق هاست

كاين چو داود است و آن ديگر صداست

منبع گفتار اين سوزى بود

و آن مقلّد كهنه آموزى بود.

ط. پژوهش گروهى

يكى از بركات پژوهش هاى گروهى اين است كه زمينه هاى ريا و شهرت طلبى را از برخى افراد خوش فكر و مستعد مى زدايند. افزون بر اين، در پژوهش هاى مربوط به حوزه دين و مسائل دينى، پژوهش گروهى با احتياط دينى سازگارتر است. اتقان و استحكام پژوهش هاى گروهى قابل مقايسه با پژوهش فردى نيست. همكارى و هميارى چند پژوهشگر وارسته و متعهد و بانشاط هم نورانيت بيشترى دارد و هم افق هاى دقيق تر و وسيع ترى به روى انسان مى گشايد.مسائل اخلاقی در تحقیقات

كاين خردها چون مصابيح انور است

بيست مصباح از يكى روشن تر است.

امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد: «اَفضلُ الناسِ رأياً مَن لا يستَغنى عَن رأىَ مشير؛¹⁹ بهترين انديشه ها، آنهايند كه از غربال مشورت با ديگران به سلامت گذشته باشند.

به هر حال، پژوهش فردى هرچند در جاى خود، مفيد و ارزنده است، اما بايد دانست كه اتقان و استحكام پژوهش گروهى به مراتب بيش از پژوهش فردى است. به تعبير زيباى مولوى «عقل ها مر عقل را يارى دهد.».²⁰ درصد خطاى پژوهش گروهى به مراتب كمتر از پژوهش فردى است؛ چرا كه:

زان كه با عقلى چو عقلى جفت شد مسائل اخلاقی در تحقیقات

مانع بد فعلى و بد گفت شد

* * *

عقل با عقل دگر دو تا شود

نور افزون گشت و ره پيدا شود

مطلب آموزشی بالا مربوط به  مسائل اخلاقی در تحقیقات است که در سایت یونی تحلیل آن را در اختیار شما پژوهشگر عزیز قرار داده ایم.

روش تحقیق روانشناسی و علوم تربیتی

www.cmu.edu

 

انجام تحلیل های آماری با استفاده از نرم افزار های Pls ,  Lisrel , Amos , Spss توسط تیم تحلیلی یونی تحلیل.

 

Site : https://unitahlil.ir/

Instagram : unitahlil